Γονείς και έφηβοι

Τι είναι η εφηβεία;

Η εφηβεία αποτελεί ένα μεταβατικό στάδιο στη ζωή ενός ατόμου και είναι σημαντικό να την κατανοήσουμε ως μια περίοδο αλλαγών, που επηρεάζουν την ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη. Είναι η περίοδος της μετάβασης από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή και μοιάζει με μια δεύτερη γέννηση. Η ψυχαναλύτρια Φ.Ντολτό αναφέρει ότι όπως στη γέννηση του παιδιού, το παιδί αποχωρίζεται το ασφαλές περιβάλλον της μήτρας της μητέρας και ο ομφάλιος λώρος κόβεται, το ίδιο συμβαίνει και στην εφηβεία. Έτσι, η εφηβεία είναι μια δεύτερη γέννηση, όπου ο έφηβος καλείται να αφήσει την οικογενειακή προστασία, να αποχωριστεί την παιδική ηλικία, να εξαφανίσει το παιδί μέσα του, ώστε να γίνει μια μεταλλαγή. Επιπλέον η Ντολτό παρομοιάζει τον έφηβο με τον αστακό, που όταν αλλάζει εξωτερικό περίβλημα χάνει το παλιό και για ένα διάστημα μένει χωρίς περίβλημα, χωρίς άμυνα, μέχρι να φτιάξει το καινούριο. Ο έφηβος αποχωρίζεται το παλιό περίβλημα που γίνεται αποπνικτικό κι αρχίζει να βγαίνει – να φεύγει από την οικογένεια να αναζητά νέα πρόσωπα, νέες σχέσεις. Και πράγματι η λέξη «βγαίνω» είναι από τις αγαπημένες λέξεις ενός εφήβου. Αυτή η μεταλλαγή και έξοδος μπορεί να γίνεται με έντονα συναισθήματα (χαρά, θλίψη κλπ).

Ας δούμε πιο αναλυτικά τι συμβαίνει στην εφηβεία, χωρίζοντας σε στάδια ανάλογα με την ηλικία (δεν είναι αυστηρά τα ηλιακά όρια).

Αρχικό στάδιο 11-14 ετών

Στο στάδιο αυτό το παιδί γίνεται περισσότερο αινιγματικό, απαιτητικό, εύφλεκτο και ανυπόμονο. Εμφανίζει απρόβλεπτες αντιδράσεις, συχνά εριστικές, ασχολείται πολύ με το σώμα του κι έχει μια τάση να πειραματίζεται συνεχώς. Παλεύει ανάμεσα στη νοσταλγία της εξάρτησης από τους γονείς και την ασφάλεια που αυτή παρέχει, και στην ώθηση για ανεξαρτησία. Οι σχέσεις με εφήβους του ίδιου φύλου γίνονται πιο ανταγωνιστικές και το ενδιαφέρον για το άλλο φύλο πιο ενεργό. Αγόρια και κορίτσια παρατηρούν τις αλλαγές στο σώμα τους και δείχνουν περιέργεια για το σεξ. Οι αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα με την επίδραση των ορμονών είναι θεαματικές. Το σώμα προετοιμάζεται για την έναρξη τη σεξουαλικής ζωής και της γονιμότητας.

Στο συναισθηματικό τομέα, οι μεταβολές της ψυχικής διάθεσης των εφήβων μπορεί να είναι οξείες και συχνά δυσφορικές, καθώς και να εναλλάσσονται με καταστάσεις ανίας και βαριεστημάρας ή ονειροπόλησης.

Μέσα σ ’αυτές τις έντονες αλλαγές της εφηβείας που βιώνει, ο έφηβος έχει ανάγκη να υποστηριχθεί και να ανήκει κάπου. Αυτό το ρόλο έρχεται να επιτελέσει η ομάδα των συνομήλικων.

Μέσο στάδιο 14-17 ετών

Στο στάδιο αυτό οι έφηβοι προσπαθούν να γίνουν περισσότερο ανεξάρτητοι και οξύνουν τον ανταγωνισμό προς τους γονείς, αντιστέκονται στις παρεμβάσεις τους, αμφισβητούν την κρίση τους, ενώ προκαλούνται συχνά καβγάδες χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Οι συνομήλικοι αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη σημασία, προκειμένου να αναπληρώσουν το κενό που προκαλεί η προσπάθεια ανεξαρτητοποίησης από τους γονείς. Οι έφηβοι αναπτύσσουν μια υποκουλτούρα που βασίζεται σε μια δική τους μουσική, εμφάνιση και γλώσσα. Οι σχέσεις, που στο προηγούμενο στάδιο ήταν επιφανειακές τώρα γίνονται συναισθηματικά πιο έντονες, ενώ αυξάνει και ο πλούτος και το περιεχόμενο των φαντασιώσεων. Οι έφηβοι αναζητούν την επιβεβαίωση του εαυτού στα μάτια του αγαπημένου προσώπου, ενώ ταυτόχρονα πειραματίζονται για μελλοντικούς σεξουαλικούς ρόλους. Ο αποχωρισμός σε αυτό το στάδιο είναι δύσκολος, παρά τη συχνά επιδεικτική αποστασιοποίηση από τους γονείς. Κάθε πρωτοβουλία προσέγγισης από τους γονείς μπορεί να αντιμετωπιστεί με άγχος και προσπάθειες συναισθηματικής απόστασης. Αυτό που εκτιμάται πολύ από τους εφήβους είναι η συναισθηματική διαθεσιμότητα και παρουσία των γονιών. Οι αξίες αναθεωρούνται και οι φιλοσοφικές αναζητήσεις μπορεί να διευρύνονται.

Τελικό στάδιο 17-20 ετών

Στο στάδιο αυτό οι αλλαγές σε βιολογικό-σωματικό επίπεδο ολοκληρώνονται. Το πότε ολοκληρώνεται η εφηβεία είναι ένα ανοικτό θέμα που εξαρτάται από ατομικούς και κοινωνικούς παράγοντες-για παράδειγμα η μακρόχρονη ανάγκη για σπουδές συχνά παρατείνει και τη φάση οικονομικής και συναισθηματικής εξάρτησης από τους γονείς. Το τελικό αυτό στάδιο γενικά είναι φάση ολοκλήρωσης της ταυτότητας και προσαρμογής στις απαιτήσεις της ενήλικης ζωής. Ο έφηβος έχει αναπτύξει προσωπικά ενδιαφέρονται κι έχει σταθερή αυτοεκτίμηση και εικόνα για τον εαυτό του. Οι στόχοι των προηγούμενων σταδίων, ο αποχωρισμός από τους γονείς, η αυτονομία, η κοινωνική υπευθυνότητα, η ικανότητα να κάνουν σχέσεις έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί.

Συνοπτικά τα αναπτυξιακά επιτεύγματα του εφήβου στη φάση της εφηβείας είναι τα ακόλουθα:

1. Ο έφηβος κινείται μεταξύ εξάρτησης και ανεξαρτησίας, γίνονται αλλαγές στη σχέση με τους γονείς του με τελικό στόχο την αυτονομία και ανεξαρτητοποίηση. Ο έφηβος «πενθεί» για την απώλεια της παιδικής ηλικίας και απο-ιδανικοποιεί τους γονείς, διαδικασίες επώδυνες (από εκεί που οι γονείς του ήταν τέλειοι – τώρα τους αμφισβητεί συνεχώς και ταυτόχρονα στεναχωριέται που δεν τους θεωρεί πια τέλειους).

2. Ο έφηβος καλείται να εξοικειωθεί με τις ποικίλες αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα του και να αποκτήσει αίσθηση ώριμης σωματικής ανάπτυξης. Αρχικά μπορεί να αισθάνεται ξένος στο σώμα του και στη συνέχεια κάτοχος του σώματος του.

3. Στην εφηβεία μπαίνουν οι βάσεις για τις σχέσεις με το άλλο φύλο.

4. Η σχέση με τους συνομηλίκους μεταβάλλεται και τελικά ο έφηβος αποκτά τη δυνατότητα να διαλέγει φίλους και να τους εμπιστεύεται.

5. Δημιουργείται η αίσθηση του εαυτού, αισθάνεται ότι οι σκέψεις, τα συναισθήματα είναι δικές του και δεν εξαρτώνται από τον τρόπο που αντιδρούν οι γονείς.

6. Το μελλοντικό επάγγελμα και οι στόχοι για τον τρόπο ζωής διερευνώνται και αναθεωρούνται.

7. Οι ηθικές και φιλοσοφικές αξίες επανεξετάζονται, άλλες απορρίπτονται, άλλες υιοθετούνται.

Βασικό στοιχείο που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η ανωριμότητα που συναντάμε στην εφηβεία είναι ουσιαστικό στοιχείο υγείας. Ο Βινικοτ – διάσημος παιδοψυχίατρος ψυχαναλυτής αναφέρει ότι «υπάρχει μια θεραπεία μόνο για την ανωριμότητα της εφηβείας κι αυτή είναι το πέρασμα του χρόνου. Υποστηρίζει επίσης ότι η ανωριμότητα είναι το πιο πολύτιμο πράγμα της εφηβείας γιατί από αυτή ξεπροβάλλουν τα πιο σημαντικά στοιχεία δημιουργικότητας, νέων αντιλήψεων και πρωτοποριακών ιδεών για τη ζωή.

Τι συμβαίνει αναλυτικότερα στις σχέσεις εφήβου με τους γονείς και ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας;

Είναι δύσκολο να είναι κανείς γονιός όταν τα παιδιά γίνονται έφηβοι. Ενώ πρέπει να είναι συνεχώς παρών όταν τον έχουν ανάγκη, πρέπει ταυτόχρονα να δεχτεί να εκθρονιστεί από τα παιδιά του, να ελαττώσει την επιρροή που ασκεί πάνω τους και σχεδόν να μπει στο περιθώριο.

Καθώς ο έφηβος αλλάζει συνεχώς, χρειάζεται και οι γονείς να αναπροσαρμόσουν τη στάση τους, να πάψουν να είναι όπως πριν, δηλαδή γονείς ενός μικρού παιδιού. Αν το παιδί τους βρίσκεται στη διαδικασία μιας καινούριας γέννησης, κι οι γονείς θα πρέπει να γεννηθούν ξανά ως γονείς μελλοντικών ενηλίκων, κάτι που δεν είναι πάντα εύκολο κι ευχάριστο.

Η προσπάθεια και ανάγκη για αυτονομία και ανεξαρτησία του εφήβου απειλούν την ισορροπία της οικογένειας. Η ισορροπία εξαρτάται από το βαθμό εξάρτησης των παιδιών από τους γονείς τους και αντίστροφα – από το βαθμό εξάρτησης των γονιών από τα παιδιά τους. Η απειλή αυτή της ισορροπίας στην οικογένεια προκαλεί μια κρίση και οι γονείς μπορεί να αντιδράσουν ασκώντας μεγαλύτερο έλεγχο στον έφηβο. Η αντίδραση όμως αυτή των γονιών, μέσα από πολύ αυστηρό έλεγχο και κατασταλτικά μέτρα μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα για τον έφηβο πχ να αντιδράσει με το να απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από την οικογένεια, να έχει αντικοινωνική συμπεριφορά κλπ. Ή μπορεί να τρομάξει τον έφηβο και να μείνει προσκολλημένος στους γονείς του, καθυστερώντας έτσι τη φάση ανεξαρτητοποίησης που φυσιολογικά ξεκινά και ολοκληρώνεται στην εφηβεία. Από την άλλη πλευρά και η εγκατάλειψη του εφήβου από τους γονείς αφήνει ευάλωτο και μόνο τον έφηβο σε αυτή την κρίσιμη ηλικία δημιουργώντας μια ψευδή ωριμότητα, έτοιμη συνεχώς να καταρρεύσει.

Αυτό που είναι σημαντικό να γίνει είναι οι γονείς να συνεχίσουν να έχουν την ευθύνη του παιδιού και να το κρατήσουν. Μπορεί ακόμα αν χρειαστεί να αντιδράσουν ενεργητικά και να θέσουν τον έφηβο αντιμέτωπο με τον εαυτό του και τις ευθύνες του, χωρίς να τον τιμωρήσουν ή να τον εκδικηθούν.

Επιπρόσθετα, εκτός από τους εφήβους οι αλλαγές που συμβαίνουν λόγω της εφηβείας βιώνονται επώδυνα κι από τους γονείς. Οι έφηβοι θρηνούν την απώλεια της παιδικής ηλικίας και των εξιδανικευμένων γονιών από τους οποίους προσπαθούν να ανεξαρτητοποιηθούν, ενώ οι γονείς θρηνούν γιατί αισθάνονται ότι χάνουν ένα κομμάτι από το γονεϊκό τους ρόλο και επιπλέον ο τρόπος ζωής τους θα αλλάξει πολύ. Άλλωστε, υπάρχει η ανάγκη των γονιών να εξακολουθούν να είναι τα κεντρικά πρόσωπα στη ζωή των παιδιών τους και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να τα κρατούν εξαρτημένα από αυτούς.

Η διαταραχή της ισορροπίας στην οικογένεια μπορεί επίσης να προκύψει και από το γεγονός ότι η κρίση της εφηβείας συμπίπτει με την κρίση της μέσης ηλικίας των γονιών. Ο μεσήλικας γονιός θυμάται τη δική του εφηβική ηλικία, τα πράγματα που δεν είχε ή δεν κατάφερε να πετύχει, ενώ συχνά προσπαθεί να τα πετύχει έχοντας ανάλογες προσδοκίες από τα παιδιά του.

Επιπρόσθετα, οι γονείς δε θα πρέπει να προσπαθούν να αναστείλουν τους τρόπους έκφρασης της σεξουαλικότητας των εφήβων με το να επιβάλλουν υπερβολικές απαγορεύσεις, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συγκρούσεις κι ενοχές στους εφήβους γύρω από τα θέματα αυτά.

Όλες αυτές οι αλλαγές απαιτούν επώδυνες προσαρμογές από τους γονείς που χρειάζεται να δουν τη νέα πραγματικότητα, να βρουν νέους τρόπους ικανοποίησης και δράσης, να είναι ρεαλιστικοί, να δεχτούν την ανάγκη του εφήβου να αναζητήσει νέα πρότυπα και σχέσεις εκτός οικογένειας, ώστε να επιτρέψουν στους εφήβους να μεγαλώσουν, να γίνουν ενήλικες και να αντιμετωπίσουν τη δική τους μοναξιά και το άγχος.

Έτσι ο ρόλος του γονιού στην εφηβεία είναι πολύ σημαντικός, επειδή με την παρουσία του δίνει στον έφηβο τη δυνατότητα να στηριχθεί πάνω του και να ανακαλύψει τον εαυτό του με την αμφισβήτηση, την κριτική στάση και την επαναστατική του διάθεση. Η στάση του γονιού έχει μεγάλη σημασία να είναι σταθερή και υπεύθυνη. Αυτό που ο έφηβος έχει ανάγκη είναι το γονιό να στέκεται δίπλα του σταθερός, αξιόπιστος και να αντιλαμβάνεται τις ανάγκες του. Ο γονείς μπορούν να θέτουν όρια, παρά τις αντιδράσεις του εφήβου, ενώ παράλληλα να είναι δεκτικοί κι ευλύγιστοι στη στάση τους για να μειωθεί το άγχος και οι συγκρουσιακές αντιδράσεις των εφήβων. Αν ο γονιός έχει αυτή τη θέση κι αποφεύγει να εμπλέκεται σε ανταγωνισμούς και συγκρούσεις με τον έφηβο, τότε ο έφηβος θα αισθανθεί ασφαλής να βιώσει τις αλλαγές της εφηβείας και να αντιμετωπίσει τα άγχη και τους φόβους του.

Συνοπτικά είναι σημαντικό οι γονείς να μπορούν να:

-να κατανοούν τις ανάγκες του εφήβου, τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή του και τον τρόπο που τις βιώνει,

-να βοηθούν στην προσαρμογή όλης της οικογένειας στις νέες καταστάσεις που προκύπτουν,

-να θέτουν όρια, χωρίς να είναι υπερβολικά αυστηροί και άκαμπτοι, αλλά ούτε και πολλοί ελαστικοί,

-να είναι σταθεροί και διαθέσιμοι,

-να μπορούν να ξεπεράσουν το δικό τους άγχος και φόβο γύρω από την ανεξαρτητοποίηση του εφήβου,

-να αποφεύγουν συγκρούσεις κι ανταγωνιστικές συμπεριφορές,

-να ανέχονται τους εφήβους και να προσπερνούν την τάση τους να τους αγνοούν, χωρίς να το εκλαμβάνουν ως προσωπική αποτυχία τους.

Σημ.: photo created by rawpixel.com